Η Πνευματική Αξία της Πολιτειακής Αγωγής σήμερα

Η Πνευματική Αξία της Πολιτειακής Αγωγής σήμερα του Σπύρου Στ. Κόγκα Σύμβουλος Ευρωπαϊκού Πολιτισμού & Εκπαίδευσης Co-founder της ΑΜΚΕ Imagine Heritage.

Το άρθρο αυτό φιλοδοξεί να συμβάλει στην επείγουσα ανάγκη για έναν ουσιαστικό διάλογο γύρω από την πνευματική διάσταση της πολιτειακής αγωγής,μια διάσταση που έχει υποβαθμιστεί ή και αγνοηθεί εντελώς στη σύγχρονη δημόσια συζήτηση. Στοχοθετείται ιδιαίτερα προς δίκτυα και πρωτοβουλίες που δραστηριοποιούνται στον τρίτο τομέα, δηλαδή σε εκείνους τους χώρους όπου, δυνητικά, μπορεί να συντελεστεί μια βαθύτερη αναγέννηση της δημοκρατικής συνείδησης πέρα από τις δομές του κράτους και τις οικονομικές προτεραιότητες της αγοράς. Στις σημερινές συνθήκες, με την κλιμακούμενη κρίση νοήματος στη δημόσια σφαίρα, την απαξίωση των θεσμών, την ανασφάλεια της συλλογικής ταυτότητας και την ταυτόχρονη υπερφόρτωση πληροφορίας χωρίς αξιακό προσανατολισμό, την συστηματική υπονόμευση του έργου και της αξίας της Κοινωνίας των Πολιτών, η ανάγκη για μια πνευματικά θεμελιωμένη ανανέωση της έννοιας του Πολίτη είναι εξαιρετικά επιτακτική. 

Η πολιτειακή αγωγή μπορεί να λειτουργήσει ως γέφυρα ανάμεσα στη θεσμική κουλτούρα και στην ηθική των σχέσεων· ανάμεσα στην ιστορική μας κληρονομιά και στην επιτακτική ανάγκη για νέους τρόπους συναντίληψης και συμπράξεων. Χωρίς αυτήν, καμία μεταρρύθμιση δεν είναι βιώσιμη και καμία συμμετοχή δεν είναι λυτρωτική. Το παρόν κείμενο καλεί την κοινωνία των πολιτών να αναλάβει έναν υπαρξιακό ρόλο: όχι απλώς να εκπροσωπήσει συμφέροντα ή να προσφέρει υπηρεσίες, αλλά να εμπνεύσει,να καλλιεργήσει, να συνομιλήσει με τα βαθύτερα ηθικά και πνευματικά αιτήματα της εποχής μας. Να γίνει ο χώρος όπου το άτομο γίνεται πρόσωπο, και το πρόσωπο γίνεται πολίτης,όχι με την τυπική, αλλά με την οντολογική έννοια του όρου. 

Η πολιτειακή αγωγή, στην πλήρη και πνευματική της διάσταση, δεν είναι απλώς ένα σύνολο δεξιοτήτων ή γνώσεων περί του κράτους και των θεσμών. Είναι πρωτίστως μία μορφή εσωτερικής παιδείας, που διαμορφώνει το ήθος του πολίτη ως ελεύθερου και υπεύθυνου προσώπου. Στην Αρχαία Αθήνα, η έννοια του πολίτη δεν οριζόταν αποκλειστικά από τη συμμετοχή σε θεσμούς, αλλά από την ηθική και υπαρξιακή δέσμευση στον κοινό βίο. 

Η πολιτειακή πράξη ήταν μια πράξη πνευματικής ελευθερίας, ένας τρόπος του υπάρχειν. Η Ρωμαϊκή δημοκρατία, μολονότι περισσότερο νομικιστική, ενσωμάτωνε επίσης μια βαθειά διάσταση mos maiorum, της ηθικής παράδοσης των προγόνων. Ο πολίτης έφερε το βάρος της dignitas και της auctoritas όχι απλώς ως αξιώματα, αλλά ως ηθικά χαρακτηριστικά. Η res publica δεν ήταν απλώς η δημόσια διοίκηση, αλλά ο κοινός κόσμος, το κοινό πεπρωμένο. Ο πλούτος της κληρονομιάς της πολιτειακής αγωγής, η οποία χαρακτηρίζει όχι μόνο την Κλασσική εποχή αλλά και την σύγχρονη Ευρωπαϊκή ιστορία, είναι εκπληκτικός, συσσωρευμένος μέσα από κορυφαία εγχειρήματα ελευθερίας, αντιθέσεων, συνθέσεων και συγκρούσεων. Η σχέση της κοινωνίας των πολιτών με την πολιτική κοινωνία, το Κράτος, και μετά την βιομηχανική επανάσταση με την Αγορά επίσης, υπήρξε πρώτα από όλα μια σχέση πνευματικού αυτοκαθορισμου, ιστορικής ανεξαρτησίας των αξιών της δημοκρατίας εντός του πρωτογενούς πεδίου γέννησης και καλλιέργειας τους που είναι η ζωή και η δράση του πολίτη στα Κοινά κ Δημόσια πράγματα. 

Δύο είναι κατά την γνώμη μου οι διαχρονικές αξίες της πολιτειακής αγωγής που συγκροτήθηκαν στην πάροδο του χρόνου ως πνευματικές προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της ΚτΠ: α) Η ελευθερία ως δυνατότητα αποκλεισμού κάθε πιθανότητας κυριαρχίας πάνω στην λήψη και υλοποίηση των αποφάσεων ενός προσώπου που σέβεται το Κοινό Καλό και β) Η αποδοχή της ιδέας της Πολιτείας ως πρώτης Κανονιστικής αρχής για τον προσανατολισμό της ζωής και της δράσης ενός προσώπου. Βασισμένη στην ανάπτυξη, υπεράσπιση και ανανέωση αυτών των δύο Αξιολογικών προϋποθέσεων η κοινωνία των πολιτών εμπλουτίζει την δημοκρατική σύσταση των κοινωνιών, αποφεύγοντας να υποβιβαστεί σε ένα πεδίο εξωτερικών βοηθειών του Κράτους και της Αγοράς. 

Ο Giambattista Vico, σε μια εποχή όπου κυριαρχούσε η θετικιστική αντίληψη της ιστορίας, επανέφερε το πνευματικό στοιχείο ως θεμέλιο κάθε πολιτισμικής συγκρότησης. Η έννοια της πολιτειακής θεολογίας, όπως τη συναντάμε στο έργο του, δεν αφορά στις θρησκευτικές παραστάσεις, αλλά στην αρχέγονη ενότητα του Λόγου, του Προσώπου και του Νόμου. Η πολιτειακή αγωγή, δεν μπορεί να αποσπαστεί από τη συνείδηση του ιστορικού κύκλου, από την ανάγκη εσωτερικής μορφοποίησης του ανθρώπου μέσα από την πολιτισμική εμπειρία. Η αληθινή πολιτεία δεν είναι τεχνοκρατικό κατασκεύασμα, αλλά έργο ποιητικής και πνευματικής συγκρότησης. Χωρίς ένα Κοινό αφήγημα, χωρίς το sensus communis, δεν υπάρχει καν κοινός κόσμος. Και χωρίς κοινό κόσμο, δεν υπάρχει πολίτης. 

Αυτή είναι η ιδιαίτερη εκπαιδευτική σημασία της πολιτειακής κληρονομιάς, η οργανική συσχέτιση στον καθημερινό βίο του προσώπου με την Πολιτεία, δηλαδή η προετοιμασία του να αποδείξει την ελευθερία του και την ορθή αξιοποίηση του Λόγου προς όφελος της Πολιτείας διατηρώντας την πλήρη ατομική-προσωπικη του ανεξαρτησία. Η ιστορική πορεία της σχέσης της Ευθύνης με το Δικαίωμα καθορίστηκε όχι από τα πάνω, δεν ήταν το Κράτος αυτό που επινόησε την διαλεκτική αυτών των δύο διαστάσεων στην ζωή των πολιτών. Αντιθέτως ήταν η ίδια η κοινωνική εμπειρία στην οικογένεια, τους συνεταιρισμούς, τις ενώσεις, στην κοινωφελή εργασία, στην αμοιβαιότητα σε οικονομία και μόρφωση, στην άμυνα και την ασφάλεια των Κοινών και των Δημοσίων πραγμάτων, που διδάσκονταν η ευθύνη, η υποχρέωση, το δικαίωμα. 

Οι Νεοκαντιανοί φιλόσοφοι, από τον Windelband και τον Heinrich Rickert έως και τον Ernst Cassirer, επανεξέτασαν την έννοια της ηθικής και πολιτικής αγωγής υπό το πρίσμα της αξιακής αυτονομίας. Το Καντιανό αίτημα για το «σκέπτεσθαι αυτόνομα» αναδεικνύεται ως πυρήνας μιας πολιτειακής πνευματικότητας που δεν περιορίζεται στην τήρηση κανόνων, αλλά αποβλέπει στη μορφοποίηση του ελεύθερου υποκειμένου που δίνει νόημα στον νόμο ως αυτονομοθεσία. 

Η πολιτειακή αγωγή, συνεπώς, προϋποθέτει παιδεία όχι προς συμμόρφωση αλλά προς αυτενέργεια. Αυτή η ελευθερία δεν είναι αυθαιρεσία, αλλά διαρκής πνευματική ενδοχώρα όπου ο άνθρωπος γίνεται συν-δημιουργός του Κοινού κόσμου. Αυτή η μεταφυσική διάσταση της αυτονομίας είναι το θεμέλιο κάθε πολιτικής πραγματικότητας που αξιώνει να είναι δίκαιη και ελεύθερη. Αυτή είναι και η κορυφαία συνεισφορά του πνεύματος του Διαφωτισμού στην ιστορία συγκρότησης του Πολιτειακού στοχασμού. Δεν ορίζει ως αυτονόητη κατάκτηση την ελευθερία και την δημοκρατία επειδή επήλθε η εξωτερική θεσμική ανατροπή του Παλαιού Καθεστώτος. Αντιθέτως θέτει ως κέντρο Αξιολόγησης της δυνατότητας να υπάρχει ελευθερία και δημοκρατία την ηθική αυτονομία του καθενός ξεχωριστά ως φορέα ευθύνης για την φωτισμένη εφαρμογή του Λόγου στα Κοινά και σε κάθε πτυχή της ζωής. Είναι συνεπώς η διαμόρφωση της ηθικής αυτονομίας σήμερα που εξασφαλίζει αύριο την ανάπτυξη της εθελοντικής συνείδησης, της προσφοράς, της αμοιβαιότητας στην δράση, της διαρκούς αίσθησης ανάγκης για συσχέτιση και ανάμειξη με τα κοινά. Η εγκατάλειψη αυτής της ηθικής αυτονομίας έφερε την επέλαση του ατομικισμού στην μεταβιομηχανική κοινωνία, στη βάση του οποίου όλες οι αντιδραστικές απολυταρχικές ιδέες διαπομπεύουν την Αξιολογική ισχύ της Φιλελεύθερης δημοκρατίας παρουσιάζοντας την ως φορέα του χάους, του ατομικού κατακερματισμού και της κοινωνικής αποσάθρωσης. 

Ο τρίτος τομέας, ο χώρος των εθελοντικών οργανώσεων, των μη κυβερνητικών φορέων, των κοινωνικών εγχειρημάτων, βρίσκεται σήμερα σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι. Από τη μια, αποτελεί έναν ζωντανό ιστό πρωτοβουλιών που υπερβαίνουν τη γραφειοκρατία του κράτους και τον κυνισμό της αγοράς. Από την άλλη, συχνά περιορίζεται σε λειτουργικό ρόλο παροχής υπηρεσιών, αναπαράγοντας λογικές τεχνικής και χρηματοδοτικής διαχείρισης. Γίνεται εύκολη λεία σε κάθε μορφή συκοφαντικής εκστρατείας από μέρους των δυνάμεων εκείνων που επιθυμούν την διάλυση κάθε μορφής οργανωμένης έκφρασης της ΚτΠ. Η πολιτειακή πνευματικότητα είναι σχεδόν απούσα. Λείπει η ρητορική του κοινού καλού, η ανθρωπολογική και φιλοσοφική θεμελίωση των δράσεων, ο διάλογος για την ηθική και υπαρξιακή διάσταση του πολίτη. Σε επίπεδο ευρωπαϊκής βιβλιογραφίας, ολοένα και περισσότερες φωνές τονίζουν την ανάγκη για μια ανανέωση του ρόλου της κοινωνίας των πολιτών ως χώρου στοχασμού, διαμόρφωσης αξιών και πειραματισμού με νέα σχήματα δημοκρατίας (βλ. Cohen & Fung, 2020, "Deliberation and Public Action"). Αυτή η κρίση έχει μια καθοριστική διαφορά με όλες τις προηγούμενες, άλλωστε η κρίση διαχρονικά είναι ένας τόπος που κρύβει την προσωρινή αδυναμία εξεύρεσης νέων λύσεων στο τέλος ενός κύκλου. Σήμερα η κοινωνία των πολιτών δεν μπορεί να βρει ακόμα μια δική της αφήγηση πάνω στην παρακμή πλευρών του μετα-μοντέρνου κόσμου, επιτρέποντας αυτή την αφήγηση να την αναλαμβάνει μια διαλυτική και μισάνθρωπη ατζέντα που αποκλείει κάθε ουσιαστική Κοινή τάξη πραγμάτων ανάμεσα σε ελεύθερους ανθρώπους. Η κρίση της Φιλελεύθερης δημοκρατίας σήμερα δεν αφορά το Κράτος προφανώς, ούτε τα κλασσικά εξωτερικά θεσμικά μορφώματα του. Αφορά την αντεπίθεση στις αξίες της δημοκρατίας που υπάρχει εφόσον είναι φιλελεύθερη αλλά υπάρχει ως φιλελεύθερη εφόσον η κοινωνία των πολιτών της διαφυλάσσει και ανανεώνει τις αξίες της. Για την σημερινή κρίση αυτών των αξιών ουδείς προετοιμάστηκε κατάλληλα πνευματικά και αυτό έδωσε έδαφος στους αντιπάλους, έδαφος που πρέπει να ανακτηθεί μέσα στο χώρο της μεταπολιτικής και όχι της πολιτικής.

Η ανανέωση της πολιτειακής αγωγής δεν μπορεί να γίνει χωρίς νέες ηγεσίες που ενσαρκώνουν τη μυθολογία του κοινού καλού. Δεν πρόκειται απλώς για ηγέτες με διοικητικές ικανότητες, αλλά για πνευματικούς ανθρώπους, δημιουργούς νοήματος, φορείς μιας κοσμοθεωρίας που τοποθετεί το πρόσωπο στο κέντρο του Πολιτειακού οικοδομήματος. Χρειαζόμαστε "μύθους” που να αναδεικνύουν την αξία του προσώπου, όχι ως καταναλωτή ή ψηφοφόρου, αλλά ως αυτεξούσιου όντος. Χρειαζόμαστε μια νέα πνευματική παιδεία που να μορφώνει την αυτονομία όχι ως αποδέσμευση αλλά ως πνευματική ευθύνη. Και πάνω απ’ όλα, χρειαζόμαστε κοινότητες λόγου και πράξης όπου η πολιτειακή αγωγή θα ζει ως καθημερινή άσκηση ελευθερίας και όχι ως σχολικό εγχειρίδιο. Χρειάζεται μια συστηματική συγκέντρωση όλων όσων έχουν όχι μόνο την καλή πρόθεση αλλά και την αντίληψη της ανάγκης για μια βαθιά αυτοκριτική αποτίμηση και εκτίμηση των νέων βημάτων που σήμερα θα επιτρέψουν μια τομή στον τρόπο ύπαρξης της ΚτΠ, στους στόχους της αλλά κυρίως στο πως ορίζει αξίες σε όλο το κοινωνικό και θεσμικό οικοδόμημα. Με μια φράση θα έλεγα πως το κρίσιμο στοιχείο είναι το πώς ο τρίτος τομέας της κοινωνίας θα μετασχηματιστεί σε τρίτη δύναμη του κοινωνικού συστήματος. 

Στην Ελλάδα, η κοινωνία των πολιτών αναδύθηκε με βραδύ ρυθμό, συχνά υπό τη σκιά της κρατικής εξάρτησης ή του πολιτικού πελατειασμού. Παρά τις δυσκολίες, γέννησε στρατιά φορέων, συλλογικοτήτων, πρωτοβουλιών. Το ερώτημα είναι: μπορούν αυτές οι δυνάμεις, παλιές και νεώτερες, να ξεπεράσουν τον λειτουργισμό και να αρθρώσουν ένα νέο αξιακό και πνευματικό πρόταγμα; Η απάντηση δεν μπορεί να είναι παρά καταφατική ,υπό μία προϋπόθεση: τη συγκρότηση ενός μόνιμου διαλόγου για την ανανέωση των δημοκρατικών αξιών, όχι με όρους ρητορικής, αλλά ως βιωμένης πράξης. Η κοινωνία των πολιτών καλείται να ξανασκεφτεί τον εαυτό της όχι απλώς ως δίκτυο επιβίωσης, αλλά ως πολιτισμική πρωτοπορία, ως τόπος παραγωγής νέου νοήματος για τη δημοκρατία σήμερα. Αυτό προϋποθέτει έναν διαρκή μετασχηματισμό της ίδιας της έννοιας «κοινωνία πολιτών»: από εργαλειακό πεδίο εφαρμογών σε ηθικό και υπαρξιακό εργαστήρι. Εκεί όπου οι πολίτες μορφώνονται όχι μόνο μέσω αποσπασματικών δράσεων, αλλά μέσω βαθιών διαλόγων, κοινών στοχασμών, αναζητήσεων και κοινών εμπειριών για το πώς θέλουν να υπάρχουν μαζί. Η κοινή εργασία για την υποστήριξη της νέας γενιάς ώστε να μετέχει, να υιοθετήσει και να αναπτύξει την εμπειρία του πολίτη μιας σύγχρονης δημοκρατίας, είναι ένας στόχος πρόκληση όπου καλούνται όλες οι δυνάμεις της ΚτΠ να αλλάξουν ώστε να δώσουν πνοή σε ένα τέτοιο εγχείρημα. Για να μπορέσει η πολιτειακή αγωγή να γίνει ένα διακριτό intellectual trend στην ελληνική κοινωνία των πολιτών, χρειάζεται πρώτα να οικοδομηθεί μια κοινότητα στοχασμού που θα υπερβαίνει τις αποσπασματικές δράσεις και θα εστιάζει στη μακροπρόθεσμη καλλιέργεια εννοιών, αξιών και πολιτειακής παιδείας. Αυτό προϋποθέτει τη δημιουργία διαλόγων με διάρκεια, μέσα από κύκλους φιλοσοφικής παιδείας, ανοιχτά εργαστήρια ιδεών, πολιτιστικά εγχειρήματα που συνδέουν την τέχνη με την πολιτειακή φαντασία, καθώς και δικτύωση ανάμεσα σε φορείς με στόχο όχι μόνο την πρακτική συνεργασία αλλά τη συνδιαμόρφωση νοήματος για κάθε συνεργασία. Παράλληλα, είναι κρίσιμο να αναπτυχθούν νέες γλωσσικές και αφηγηματικές μορφές που καθιστούν την πολιτειακή πνευματικότητα οικεία και επιδραστική σε νεότερες γενιές. Η χρήση των ψηφιακών μέσων ως πλατφόρμα διαλόγου, η αξιοποίηση της εκπαίδευσης των εκπαιδευτών, αλλά και η διασύνδεση με ευρωπαϊκά και διεθνή δίκτυα που προωθούν τον αναστοχασμό πάνω στη δημοκρατία, αποτελούν πρακτικά βήματα που μπορούν να μετατρέψουν την πολιτειακή αγωγή από αφηρημένη έννοια σε ζωντανή πολιτισμική πρόταση, εμπειρία και τρόπο ζωής. 

Το πολιτειακό ήθος δεν μπορεί να επιβληθεί από πάνω ούτε να παραχθεί τεχνικά. Είναι έργο πνευματικής καλλιέργειας, διαρκούς διαλόγου και αναστοχασμού. Είναι έργο ελεύθερων και υπεύθυνων ανθρώπων που δεν αρκούνται στο να ζουν, αλλά τολμούν να συν-ζούν. Το κείμενο αυτό δεν ολοκληρώνεται. Ανοίγει. Ως πρόσκληση για μια νέα εποχή πνευματικής πολιτικής, ως κάλεσμα για την ανασύσταση του δημόσιου χώρου με όρους νοήματος και ευθύνης. Αν η κοινωνία των πολιτών θέλει να παίξει ρόλο ιστορικό, πρέπει να γίνει ο χώρος όπου η πολιτειακή αγωγή ανανεώνεται, μορφώνει και εμπνέει κάθε μέρα, με κάθε πράξη, με κάθε λέξη. Πρωτοβουλίες θα υπάρξουν, ας τολμήσουμε να τις πάμε ένα βήμα πιο πέρα και κυρίως να τις καταστήσουμε φυσιολογικές διαδικασίες καθημερινής διαμόρφωσης ελεύθερων και υπεύθυνων προσώπων αλλάζοντας ουσιαστικά, αθόρυβα και σε βάθος χρόνου αυτό που ονομάζουμε δημόσιο βίο.