Ο μεγάλος συνταγματικός περίπατος των Οργανώσεων Κοινωνίας Πολιτών, 2006-2026

Την Τετάρτη 28 Μαΐου 2025, η διαΝΕΟσις διοργανώνει την 5η και την 6η εκδήλωση της σειράς υβριδικών συναντήσεων με θέμα τη Συνταγματική Αναθεώρηση. Η πρωτοβουλία αυτή διοργανώνεται ενόψει της προβλεπόμενης διαδικασίας αναθεώρησης του ισχύοντος Συντάγματος πριν τις αρχές του 2026. Στην 6η Θεματική ενότητα με θέμα «Ατομικά δικαιώματα», υπό τον συντονισμό της Καθηγήτριας Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή του ΑΠΘ Λίνας Παπαδοπούλου, ο Νίκος Ραΐσης θα αναφερθεί στο άρθρο 12 του Συντάγματος και την πιθανή ενδυνάμωση της κοινωνίας πολιτών και του εθελοντισμού. Ο Νίκος Ραίσης, υπήρξε συντονιστής της Καμπάνιας των 800 ΜΚΟ για το Σύνταγμα και τους θεσμούς μετά τον θάνατο του ιδρυτή της Νικήτα Λιοναράκη το 2007 μέχρι το 2010. Είναι οικονομολόγος, σύμβουλος πληροφορικής, ενεργό μέλος του συλλόγου ΑΡΧΕΛΩΝ, της επέκεινα χώρα και άλλων ενώσεων πολιτών. Η εκδήλωση θα λάβει χώρα στις 14.30 στο New Hotel στο Σύνταγμα και όσοι ενδιαφέρονται να συμμετάσχουν on-line μπορούν να εγγραφούν απευθυνόμενοι στους οργανωτές: (us02web.zoom.us/meeting/register/TGuuAXevTg29zG85btE4ug#/registration)

 

Η ανεκπλήρωτη προσδοκία της συνταγματικής ενδυνάμωσης των ΟΚΠ, είκοσι χρόνια μετά την εκκίνηση της προσπάθειας το 2006, έρχεται αντιμέτωπη με μια νέα συνταγματική αναθεώρηση το 2026. Για ευρύτερη ενημέρωση για το θέμα, προτάσεις των ειδικών, συνταγματολόγων, ανθρώπων των συλλόγων και των ΟΚΠ, αλλά και αυτούσια την εναρκτήρια πρόσκληση του αείμνηστου Νικήτα Λιοναράκη που θέτει το πλαίσιο και βρίσκεται στην αφετηρία της ίδρυσης της πλέον μαζικής και αποδεκτής συσσωμάτωσης Οργανώσεων Κοινωνίας Πολιτών που υπήρξε στην Ελλάδα, της Καμπάνιας των 800 ΜΚΟ για το Σύνταγμα και τους Θεσμούς, πατήστε τον σύνδεσμο παρακάτω.

Συνεχίζουμε την επικοινωνία του κύκλου «Κοινωνία Πολιτών Ελλάδα Σήμερα». Αυτή η ομάδα έχει σκοπό την ανάδειξη και σοβαρή συζήτηση των θεμάτων που ενημερώνουν, μελετούν, προωθούν, συντονίζουν, υποστηρίζουν και τελικώς υπερασπίζονται τις οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών, ενώσεις, συλλόγους, ιδρύματα, επιτροπές εράνων, κληροδοτήματα, φιλανθρωπία, ευεργεσία, κάθε οργανωμένη μη κρατική, μη κομματική και μη επιχειρηματική-κερδοσκοπική δραστηριότητα, το θεμέλιο της πολιτειακής παιδείας. Βασική αρχή, συγκολλητικός ιστός, η εθελοντική δέσμευση, η προσφορά δηλαδή χωρίς την προσδοκία οποιουδήποτε ανταλλάγματος, η προτεραιότητα του πολίτη και της αλήθειας επέκεινα των θεμιτών κομματικών προτιμήσεων. Και αυτή η δέσμευση γενναιοδωρίας αφορά όλους, είναι προσωπική επιλογή ανεξαρτήτως οποιασδήποτε προέλευσης, ανάγκης ή επιθυμίας. Το μέλλον της ανθρωπότητας βρίσκεται στα χέρια του κόσμου των συλλόγων, στον τρίτο τομέα, στην κοινωνική, πολιτιστική και περιβαλλοντική οικονομία, στις δεξαμενές σκέψης και τις ομάδες υπεράσπισης της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Καθόμαστε σε κύκλο, με σκοπό να αποδυναμώσουμε τις ιεραρχίες και να ενθαρρύνουμε τη στάση «ένας ηγέτης σε κάθε καρέκλα». Κι ο κύκλος μεγαλώνει. Με ελευθερία, προσφορά, σε έναν ομοσπονδιακά ενωμένο κόσμο. Παρά τις αντιξοότητες της ιστορικής στιγμής επιμένουμε, ή μάλλον χάριν αυτών επανερχόμαστε με αποφασιστικότητα και κριτική διάθεση. Έχει το δικαίωμα να ασκεί κριτική εκείνος που έχει το σθένος εμπράκτως να βοηθά.

Παραθέτω το εν ισχύ άρθρο 12 του Συντάγματος του 1974 (πλην των διατάξεων 4 και 5 περί συνεταιρισμών).

1. Οι Έλληνες έχουν το δικαίωμα να συνιστούν ενώσεις και μη κερδοσκοπικά σωματεία, τηρώντας τους νόμους, που ποτέ όμως δεν μπορούν να εξαρτήσουν την άσκηση του δικαιώματος αυτού από προηγούμενη άδεια.
2. Το σωματείο δεν μπορεί να διαλυθεί για παράβαση του νόμου ή ουσιώδους διάταξης του καταστατικού του, παρά μόνο με δικαστική απόφαση.
3. Οι διατάξεις της προηγούμενης παραγράφου εφαρμόζονται αναλόγως και σε ενώσεις προσώπων που δεν συνιστούν σωματείο.

Στις 14.5.2008 προτάθηκε προς συνταγματική αναθεώρηση το άρθρο 16 στο οποίο προστέθηκε η παράγραφος 11 που έχει ως εξής: Η ενίσχυση του εθελοντισμού και της κοινωνίας των πολιτών, που εκφράζονται ατομικά ή οργανωμένα, αποτελεί αντικείμενο ειδικής φροντίδας του Κράτους». Το εν λόγω άρθρο έλαβε από την Ολομέλεια και των δύο Βουλών όπως απαιτείται (2004-2007 και 2007-2009), δύο φορές άνω των 150 ψήφων, ωστόσο λόγω της συνταγματικής απαίτησης να έχει λάβει μια φορά και άνω των 180 ψήφων και των πολιτικών περιστάσεων της περιόδου, δεν κατέστη δυνατή η συμπερίληψη του στο νέο τότε Σύνταγμα. Έτσι ξεκίνησε μια πορεία για να δημιουργηθεί ένα νομικό πλαίσιο, το οποίο θα καθορίζει και θα υποστηρίζει μια ορθολογική, τίμια και διαφανή σχέση των οργανώσεων της Κοινωνίας των Πολιτών με το Κράτος, ενδυναμώνοντας τον ρόλο τους στην ολοκληρωμένη ανάπτυξη της χώρας μας, έτσι αναγνωρίζεται ο ρόλος του ενεργού πολίτη.

---

 

Αγαπητοί φίλοι

Ένα μεγάλο ζήτημα βρίσκεται ανοικτό μπροστά στα στελέχη των ΜΚΟ, σε όλους αυτούς που επιμένουν να λειτουργούν πολιτικά πέρα από τα πλαίσια της κομματικής λογικής. Η αναθεώρηση του Συντάγματος. Με πρόταση του Πρωθυπουργού άνοιξε το ζήτημα της αναθεώρησης και η επόμενη Βουλή θα είναι αναθεωρητική. Στο δημόσιο διάλογο κατατέθηκαν ήδη σειρά προτάσεων. Κυρίως από στελέχη κομμάτων. Δύσκολα, βέβαια, θα διακρίνει κανείς σε αυτές ενδείξεις προθέσεων συνταγματικής αναβάθμισης του ρόλου της κοινωνίας των πολιτών! Το 2006, όμως, δεν είναι 2001. Και η κοινωνία των πολιτών στην Ελλάδα, δεν βρίσκεται στα πρώτα της βήματα. Άρα δεν περιμένει, πλέον, παθητικά τις καλές προθέσεις των όποιων κομματικών εκπροσώπων ή των συνταγματολόγων. Μπορεί, ισχυρή ούσα, να θέσει η ίδια ζητήματα στην ατζέντα. Και τα κόμματα να ακούσουν δυνατή τη φωνή της.

Το 2001 είχαν τεθεί δύο ζητήματα.

1. Η συμπερίληψη αναφοράς για τον ρόλο της κοινωνίας των πολιτών και των ΜΚΟ στις αναθεωρηταίες διατάξεις.
2. Η άποψη, ότι η υπόθεση του Συντάγματος δεν αφορά μόνο τα κόμματα. Αφορά και την ευρύτερη κοινωνία των πολιτών. Άρα και ο σχετικός διάλογος δεν έπρεπε να περιοριστεί μόνο στα πλαίσια του Κοινοβουλίου.

Κανένα δεν υλοποιήθηκε! Πιθανόν, ήταν πολύ νωρίς. Πιθανόν, γιατί ήταν λίγες οι ΜΚΟ που πίεζαν. Από την στιγμή που ανακοινώθηκε η αναθεώρηση, ένας μεγάλος αριθμός στελεχών των ΜΚΟ, προβληματίζεται. Στις συζητήσεις, στους σχετικούς δικτυακούς τόπους, στο εσωτερικό των οργανώσεων, στα ποικίλα ηλεκτρονικά δίκτυα επικοινωνίας, αλλά και στην ευρύτερη παρέα του καθενός από εμάς, μία φράση επαναλαμβάνεται με επιμονή.

Το 2006, δεν είναι 2001! Και επιβεβαιώνεται η κοινή αντίληψη, ότι η αναθεώρηση του Συντάγματος αποτελεί το κρίσιμο σημείο –αλλά και το μέτρο- για τον μελλοντικό ρόλο της κοινωνίας των πολιτών και των ΜΚΟ. Η ρύθμιση, δηλαδή, που θα επιτύχουμε να περιληφθεί και να αναγνωρίζει τον ρόλο της κοινωνίας των πολιτών και των ΜΚΟ –αλλά και η αποτυχία μας να περάσουμε τέτοια ρύθμιση- θα χαράξουν μακροχρονίως το τοπίο και τις δυνατότητες των ΜΚΟ! Στην μία περίπτωση, θετικώς. Στην άλλη, αρνητικώς.

Οι δεκάδες φίλοι, στελέχη των ΜΚΟ ευρωπαϊκών προσανατολισμού που είχαν δραστηριοποιηθεί στην «Επιτροπή Διαλόγου για το ευρωπαϊκό Σύνταγμα», επισημαίνουν συνεχώς αυτό που μπορεί να αποτελέσει το βαρύ πυροβολικό στο οπλοστάσιο των ΜΚΟ εν όψει αναθεώρησης. Ότι το ευρωπαϊκό Σύνταγμα περιλάμβανε ήδη σχετική διάταξη που προέβλεπε αυτό που πρέπει να διεκδικήσουμε και για το ελληνικό Σύνταγμα. Αναγνώριζε, δηλαδή, τον ρόλο της κοινωνίας των πολιτών και των ΜΚΟ!

Για να γίνει αυτό, όμως, «θέλει δουλειά πολύ», όπως διαπιστώνει και ο ποιητής. Το αίτημα πρέπει να προβληθεί δυναμικά και η υποστήριξή του να συσπειρώσει το σύνολο των ΜΚΟ!. Για αρχή, πήρα την πρωτοβουλία να προσκαλέσω ένα αριθμό φίλων ηγετικών στελεχών σε ΜΚΟ, για να συζητήσουμε το θέμα. Μαζί μας θα είναι ο φίλος Γιώργος Παπαδημητρίου. Ο Γιώργος έχει «δύο και μία» σημαντικές -για αυτήν ειδικά την πρώτη συζήτηση- ιδιότητες.

• Έχει, δημόσια διατυπωμένη, άποψη για τον ρόλο και το πολιτικό βάρος των ΜΚΟ.
• Το 2001, ως νομικός σύμβουλος του Κ. Σημίτη, υπεραμύνθηκε της ανάγκης να επεκταθεί ο διάλογος για την τότε αναθεώρηση και να συμμετάσχουν όλοι οι κοινωνικοί φορείς.
• Και, τελευταίο αλλά όχι ασήμαντο, είναι ….. καθηγητής του Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Αθηνών

Μαζί θα είναι και άλλοι φίλοι από τις ΜΚΟ, που έχουν παρελθόν στο ζήτημα. O Περικλής Βασιλόπουλος, από την Παρέμβαση (που άνοιξε ήδη τη σχετική συζήτηση), Λίνα Παπαδοπούλου, από την Ευρωπαϊκή Έκφραση κ.ά.

Τα κύρια ερωτήματα που θα μας απασχολήσουν είναι δύο.

1. Υπάρχει ανάγκη να περιληφθεί διάταξη ενδιαφέροντος των ΜΚΟ στο υπό αναθεώρηση Σύνταγμα;
2. Εάν ναι, με ποιο τρόπο θα κινητοποιήσουμε τις ΜΚΟ ώστε να πετύχουμε κάτι τέτοιο.

Σας καλώ, λοιπόν, στο σπίτι μου (για να είμαστε περισσότερο άνετα), την Πέμπτη 9/2/2006. Στις 21.00. Θα είμαστε γύρω στα 40 άτομα.

ΝΙΚΗΤΑΣ ΛΙΟΝΑΡΑΚΗΣ

 

Στην προηγούμενη προσπάθεια συνταγματικής συμπερίληψης, συμμετείχαν, συμβουλευτικά, οι περισσότεροι καταξιωμένοι συνταγματολόγοι της χώρας μας καταθέτοντας, στη Συντονιστική Επιτροπή της Καμπάνιας, συγκεκριμένες προτάσεις, οι οποίες θα μπορούσαν να ενταχθούν σε άρθρα όπως 29Α, το 12 , το 21 ή και σε ένα τελείως νέο άρθρο. Νίκος Αλιβιζάτος, Αντώνης Μακρυδημήτρης, Στέφανος Ματθίας, Χάρης Παμπούκης, Γιώργος Παπαδημητρίου, Λίνα Παπαδοπούλου, Γιώργος Σωτηρέλης, Σταύρος Τσακιράκης, Δημήτρης Τσάτσος και Νικόλαος Χλέπας.

Μερικές προτάσεις – θέσεις των συνταγματολόγων ανέφεραν επιγραμματικά:

• Την προσθήκη ξεχωριστού άρθρου στο κείμενο του Συντάγματος.
• Την προσθήκη παραγράφου στο άρθρο 29, που συνιστά τη θεσμική εγγύηση ίδρυσης και λειτουργίας των πολιτικών κομμάτων.
• Την προσθήκη ειδικής πρόβλεψης στο άρθρο 21 (που προβλέπει την υποχρέωση του κράτους να μεριμνά για την υγεία των πολιτών, να προστατεύει την οικογένεια, τον γάμο, τη μητρότητα την παιδική ηλικία, τη νεότητα, τα γηρατειά και την αναπηρία και να φροντίζει για την απόκτηση κατοικίας).
• Και τέλος η προσθήκη στο άρθρο 12. Θεωρούμε ότι αυτή η άποψη εμφανίζει τα περισσότερα πλεονεκτήματα καθώς αυτό το άρθρο δίνει ήδη διαφορετικές διαστάσεις των κοινωνικών οργανώσεων και θα μπορούσε να φιλοξενήσει μια ακόμη παράγραφο, όπου θα αναγνωριζόταν η συμμετοχή των ΜΚΟ στη διαβούλευση, ή συναπόφαση σε μερικές περιπτώσεις και η συνεργασία στην υλοποίηση δημοσίων πολιτικών και η αρμοδιότητα του νομοθέτη να θέτει το σχετικό ρυθμιστικό πλαίσιο υπό την αναφαίρετη προϋπόθεση της εγγύησης της αυτονομίας των ΜΚΟ (Λ. Παπαδοπούλου).

Έχει προβληθεί η επιφύλαξη ορισμένων επιστημόνων «Γιατί στο Σύνταγμα και όχι με κοινό τυπικό νόμο;». Στο ερώτημα αυτό έχει δώσει απάντηση η Λίνα Παπαδοπούλου. – Καθηγήτρια Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή του ΑΠΘ και Συντονίστρια της ομάδας μας. Η ιδιαιτερότητα και οι κανονιστικές συνέπειες της συνταγματικής πρόβλεψης:

«Στο παραπάνω επιχείρημα της ανάγκης αναγνώρισης και ρύθμισης μπορεί να αντιταχθεί ότι τη ρύθμιση μπορεί να προβλέψει και ένας απλός τυπικός νόμος. Ποια είναι τα πλεονεκτήματα της συνταγματικής κατοχύρωσης, με τα οποία μπορούμε να απαντήσουμε στο αντεπιχείρημα ότι το Σύνταγμα είναι ένα λιτό, γενικό και αφηρημένο κανονιστικό κείμενο, όπου συμπεριλαμβάνονται μόνον τα απολύτως αναγκαία που αφορούν στο Κράτος.

1. Μια θεωρητική απάντηση δόθηκε ήδη παραπάνω: σήμερα πλέον το Σύνταγμα δεν αφορά μόνον στο Κράτος, αλλά στην Πολιτεία, ως συνάρθρωση Κράτους-Κοινωνίας, και περιλαμβάνεται οτιδήποτε θεωρείται πρωταρχικό για τη ρύθμιση της οργανωμένης κοινωνικής συμβίωσης. Με άλλα λόγια, αποτελεί πλέον τον Καταστατικό Χάρτη όχι του Κράτους, αλλά της σε πολιτική κοινότητα οργανωμένης κοινωνίας. Η συμπερίληψη αναγνώρισης συνεπώς της Κοινωνίας Πολιτών έχει καταρχήν τον συμβολικό χαρακτήρα της αναγωγής της λειτουργίας των ΜΚΟ στο επίπεδο των θεμελιωδών και πρωταρχικών στοιχείων του Πολιτεύματος και της αναγνώρισης της τρίτης διάστασης της Πολιτείας δίπλα στο Ιδιωτικό και το Κρατικό.
2. Σε επίπεδο συνεπώς Πολιτεύματος, η συμπερίληψη θεσμικής εγγύησης, όχι απλώς ύπαρξης (γι’ αυτό αρκεί η ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι), αλλά και θεσμικής συμμετοχής στο πολιτικό γίγνεσθαι μπορεί να στηρίξει πολλές και διαφορετικές περαιτέρω κανονιστικές συνέπειες. Θα μπορούσε πρόχειρα να σκεφτεί κανείς την υποχρέωση των οργάνων του Κράτους να διαβουλεύονται με την Κοινωνία Πολιτών αλλά και να συνεργάζονται μαζί της (με τις αντίστοιχες κάθε χώρου ΜΚΟ) για την υλοποίηση των αποτελεσμάτων της διαβούλευσης. Θυμίζουμε την ανάλογη κατοχύρωση της ΚτΠ στη «Συνθήκη για τη Θέσπιση ενός Συντάγματος για την Ευρώπη»:

Όλοι αναγνωρίζουμε ότι η διαφάνεια και η λογοδοσία έχουν ζωτική σημασία για τη χρηστή διοίκηση, είτε στις κυβερνήσεις, είτε στους δημόσιους οργανισμούς, είτε στις επιχειρήσεις, είτε στους μη κυβερνητικούς – μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς.

Η Καμπάνια των ΜΚΟ σε συνεργασία με την Οργάνωση Ευρωπαϊκή Έκφραση συνέταξε ένα προ-σχέδιο νόμου με τίτλο «Ανεξάρτητες μη κερδοσκοπικές και κοινωφελείς οργανώσεις και εθελοντισμός», στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Έτους Εθελοντισμού 2011 και το παρουσιάσαμε, δημόσια, στα γραφεία της ΕΣΗΕΑ την Τετάρτη 9 Μαρτίου 2011. Αυτό το σχέδιο νόμου έγινε τροφή για τις επόμενες σχετικές κινήσεις και άλλων φορέων. Στις 22 Φεβρουαρίου 2011 η Ειδική Μόνιμη Επιτροπή Θεσμών και Διαφάνειας της Βουλής των Ελλήνων συνεδρίασε με θέμα «Ακρόαση φορέων και προσώπων της κοινωνίας των πολιτών, του εθελοντισμού και των ΜΚΟ», όπου είχαμε κεντρική και ουσιώδη συμμετοχή στις εργασίες της.Στις 16 Δεκεμβρίου 2021 η Πολιτεία ψήφησε ένα νόμο σχετικό με την εφαρμογή μέτρων υπέρ των Οργανώσεων της Κοινωνίας των Πολιτών. ΦΕΚ_2481612 2021 Νόμος 4873/2021. Το φθινόπωρο του 2024 παρουσιάστηκε το Σχέδιο Δράσης, που συνέταξε το Ίδρυμα Μποδοσάκη για την κατάσταση της κοινωνίας πολιτών στην Ελλάδα και προτάσεις για το μέλλον. Ειδικότερα, με βάση υφιστάμενες έρευνες και μελέτες, το Σχέδιο Δράσης αποτυπώνει την κατάσταση της ΚτΠ στην Ελλάδα, αναδεικνύοντας δυσκολίες χαρτογράφησής της, παρουσιάζοντας βασικά στοιχεία για την έκταση της δράσης της και αναλύοντας τα δομικά χαρακτηριστικά και τις βασικές αδυναμίες της, με βασικότερη τη χαμηλή κοινωνική συμμετοχή και εμπιστοσύνη και τη χαμηλή διάδρασή της με την ευρύτερη κοινωνία.

Προς υποστήριξη του αιτήματος της συνταγματικής συμπερίληψης, ο Νίκος Ραίσης προτείνει ορισμένα μέτρα, τα οποία με την συμπερίληψη ενός συναφούς άρθρου στο υπό αναθεώρηση Σύνταγμα θα διαθέτουν την κατάλληλη βάση για να υλοποιηθούν.

Α) Κατοχύρωση της νομικής υπόστασης των ΟΚΠ, που με τη σειρά της θα συμβάλει στην οικοδόμηση ενός σταθερού πλαισίου σχέσεων πολιτείας και οκπ.

Β) Ρύθμιση της φορολογικής αντιμετώπισης των ΟΚΠ καθώς και ζητημάτων οικονομικού και διαχειριστικού ελέγχου τους.

Γ) Επέκταση της χρήσης κριτηρίων και καθιέρωση προτύπων προγραμματικών συμβάσεων, για το σύνολο των χρηματοδοτήσεων φορέων του τρίτου τομέα και των ΟΚΠ.

Δ) Κατοχύρωση από την εργασιακή νομοθεσία, του δικαιώματος των ΟΚΠ να απασχολούν εθελοντές στις δράσεις τους. Η εθελοντική εργασία πρέπει να έχει υποχρεωτικά δημόσια ασφάλιση έναντι ατυχημάτων, υγείας και ζωής.

Ε) Δημιουργία ενός ενιαίου Μητρώου για όλα τα Υπουργεία με δεσμευτικά: το χρονικό όριο δημιουργίας του, τον καθορισμό της διαδικασίας επικαιροποίησής του, τη διατύπωση των κριτηρίων εγγραφής στο μητρώο.

Στ) Βάσει νόμου, διεξαγωγή διαβούλευσης των κρατικών αρχών και των ΟΤΑ με ΟΚΠ και άλλους φορείς του Τρίτου Τομέα, σε τομείς όπου οι Οργανώσεις έχουν γνώση και εμπειρία και αποδεδειγμένη παρουσία. Έχει δημιουργηθεί στους Δήμους υπηρεσία εξυπηρέτησης και υποστήριξης των τοπικών ΟΚΠ αλλά αυτή η υπηρεσία είναι υποστελεχομένη στους περισσότερους Δήμους και υπολειτουργεί.

Ζ) Μόνιμη και διαρκής διαδικτυακή επικοινωνία της Πολιτείας με την Κοινωνία των Πολιτών με ευθύνη αρμοδίου οργάνου, με δυνατότητα παροχής ενιαίας πληροφόρησης για όλες τις διοικητικές και νομοθετικές ρυθμίσεις και τις χρηματοδοτήσεις που αφορούν τις ΜΚΟ. Σύνταξη ετήσιου απολογισμού για τη συνεργασία των ΜΚΟ με το κράτος.

Εδώ λοιπόν και πολύ καιρό υπάρχει πλέον κοινός προσανατολισμός της κοινωνίας των πολιτών και των οργανώσεών της στην αυτοδέσμευση, την αυτορρύθμιση, τη διαφάνεια και τη λογοδοσία, καθώς και στον προσδιορισμό κοινών αρχών πολιτικής και πρακτικών. Για να θυμηθούμε τον αείμνηστο συνταγματολόγου Γιώργο Παπαδημητρίου, «η ανανέωση των πολιτικών θεσμών, που είναι κουρασμένοι, περνάει μέσα από την αναβάθμιση της κοινωνίας των πολιτών και των οργανώσεών τους (ΟΚΠ)».